شارى ههولێر لە یادداشتی گەڕیدە ئهوروپاییەكاندا لە سەدەی نۆزدەههمدا
(لێكۆڵينهوهيهكه له بارودۆخى ئاوهدانى و ئابوورى و كۆمهڵايهتى)
د.كامران محمد حاجى
بهشى مێژوو-كۆليژى ئاداب-زانكۆى سهلاحهددين
Kamaran.haji@su.edu.krd
كليلى توێژينهوه: شارى ههولێر، گهڕيدهكان، قهڵا، مناره، جولهكهكانى ههولێر.
DOI: https://doi.org/10.31972/ISCHKK19.014
پوخته
بايهخى گهشتنامهكان و ئهو سهرنج و تێبينيانهى گهڕيدهكان تۆماريان كردووه، كهرهستهيهكى گرنگن بۆ رووناكى خستنه سهر لايهنه شاراوهكانى مێژووى كورد. بهتايبهت لهبارهى ئهو ماوه مێژووييانهى كه زانيارييان لهبارهوه كهمه. بۆيه دهكرێ تێبينى و سهرنجى گهڕيدهكان، دواى وردبينيكردنيان، ببنه كهرهستهيهكى باش بۆ ئهنجامدانى توێژينهوه.
ههر له سۆنگهى بايهخى گهشتنامهكانهوه بوو، ئهم بابهتهمان بهناونيشانى(شارى ههولێر لهيادداشتى گهڕيده ئهوروپاييهكاندا لهسهدهى نۆزدهههمدا/ لێكۆڵينهوهيهكه له بارودۆخى ئاوهدانى و ئابوورى و كۆمهڵايهتى) وهكو بابهتى توێژينهوه ههڵبژارد. دواى نووسينى پێشهكييهك بۆ بابهتى توێژينهوهكه، توێژينهوهكهمان بۆ سهر سێ تهوهرى سهرهكى دابهش كردووه. لهتهوهرى يهكهمدا تيشكمان خستۆته سهر سهرنج و زانيارييهكانى گهڕيدهكان لهبارهى بارودۆخى ئاوهدانى شارى ههولێر. لە تەوەری دووەمیشدا سهرنج خراوەتە سەر بارودۆخى ئابووری شارەكە، لێرەشدا تێبینی و زانیارییەكانی گەڕیدەكانمان خستۆتە روو كە لەبارەی سێكتەرەكانی كشتوكاڵ، بازرگانى، پيشهگهريى و پیشەكانی تردا نووسیویانە. هەرچی تەوەری سێیەمە، ئەوا تەرخانكراوە بۆ خستنەڕووی بارودۆخی كۆمەڵایەتی شاری ههولێر، لێرەدا زانیاری و تێبینییەكانی گەڕیدەكانمان لەبارەی ژماره و پێكهاتەی دانیشتوان، گوزەرانی خەڵك، ههلومهرجى تهندروستى و ئاستى رۆشنبيرى ، داب و نەریتە باوەكان و هيتر خستۆتە ڕوو.
ليستى سهرچاوهكان
يهكهم/ بهڵگهنامهى بڵاوكراوه:
-مراد، د.خلیل علي، 2015، دفتر تحریر مفصل وإجمال ولایة اربیل، 949ه/1542م، مطبعة حاج هاشم، اربيل.
دووهم/گهشتنامهكان:
أ_بهزمانى كوردى:
-ئاشنا، ئومێد (وهرگێڕ) ، 1998، گهشتهكهى فرهيزهر بۆ كوردستان و ميسۆپۆتاميا ساڵى 1834 ، چاپى يهكهم ، چاپخانهى تيشك ، سلێمانى.
– رێتۆرێ، ژاك، 2008، گهشتنامهى مسيۆنێرێك بۆ ناوچهكانى كهركوك و سليمانى ساڵى1878 ، وهرگێڕانى: د.نهجاتى عهبدوڵڵا ، چاپى يهكهم ، چاپخانهى شڤان ، سلێمانى.
-ريچ، كلوديوس جهيمس، 2012، گهششتنامهى ريچ بۆ كوردستان 1820 ، وهرگێڕانى: محهمهد حهمه باقى، چاپى چوارهم ، چاپخانهى خانى ، دهۆك.
-عهبدولڵا، نهجاتى(وهرگێڕ) ،2015، سهفهرنامهى وليهم هيوود بۆ كوردستان ساڵى1817، چاپخانهى حاجى هاشم ، ههولێر.
– عهبدولڵا، د.نهجاتى(وهرگێڕ) ، 2009، گهشتنامهى پۆژۆلا بۆ كوردستان ساڵى 1837 ، چاپخانهى حاجى هاشم ، ههولێر.
ب-بهزمانى عارهبى:
-الأمين، محمود حسين(المترجم)، 1968، رحلة نيبور الى العراق في القرن الثامن عشر، بغداد.
_اوليفييه، 1988، رحلة اوليفييه الى العراق1794-1796، 1988، ترجمة:يوسف حبي، مطبعة المجمع العلمي العراقي، بغداد.
-بكنغهام، جمس، 1969، رحلتي الى العراق سنة 1816، ترجمة:سليم طه التكريتي، مطبعة اسعد، بغداد.
-ريفادينيرا، ادولفو، 2009، من سيلان الى دمشق ، ترجمة: صالح علماني ، الطبعة الاولى ، دار اامدى للثقافة و النشر ، بيروت.
-حداد، بطرس(المترجم) ، 2011، رحلة دوبريه الى العراق(1807-1808م) ، بيت الوراق للطباعة و النشر ، بغداد.
-المحامي، عباس العزاوي(المترجم) ، رحلة المنشيء البغدادي ، شركة التجارة و الطباعة المحدودة ، بغداد.
ج-بهزمانى ئينگليزى:
– Geary, Grattan, 1878, Through Asiatic Turkey. Narrative of a Journey from Bombay to the Bosphorus,Vol. II, Gilbest and Rivington, London.
– Southgate, Horatio, 1840, Narrative of a tour through Armenia Kurdistan, Persia, and Mesopotamia, vol.II, brand bury and Evans, London.
– Rassam, Hormuzd, 1897, Asshur and the land of Nimrod , Eaton and Mains , New York.
– Benjamin, J. J., 1863, Eight Years in Asia And Africa from 1846-1855,Hanover.
– Fletcher, J. P., 1850, Notes from Nineveh and Travels in Mesopotamia, and Assyria, and Syria, Philadelphia.
-kinneir, John Macdonald, 1813, A Geographical Memoir of the Persian Empire, Accompanied by a Map ,John Murray , London.
-Newman John. P, 1876, The Thrones and Palaces of Palaces of Babylon and Nineveh a Thousand Miles on Horseback, New York.
-Locher, A., 1889, With Star and Crescent, Aetna Publishing Company, Philadelphia.
– Hillel, Rabbi David D’ Betii, 1832, The Travels of Rabbi David D’ Betii Hillel, from Jerusalem, Through Arabia, Koordistan, Part of Persia, And India, To Madras, Madras.
– Ward, William Hayes, 1886, Report on the Wolfe Expedition to Babylonia 1884-1885, London.
– Ainsowrth, William, 1868, Report of a Journey from Bagdad to Constantinople via Kurdistan (1837) , In: Francis Rawdon –_Chesney, Narrative of the Euphrates Expedition carried on by order of the British Government During the years 1835, 1836, and 1837, Spotts Wood and Co., London.
-Tyler W. S., , without date, Memoir of Rev.Henry Lobdell, Late Missionary of the American Board at Mosul, Boston.
د–بهزمانى فڕهنسى:
– Nijeholt, Chevalier Lycklama, Voyage en Russie , au Caucase et en Perse , dans la Mésopotamie, le Kurdistan , la Syrie , la Palestine et la Turquie , exécute pendant les années . 1865 . 1866 , 1867 et 1868 , Vol: IV , Paris.
-Gardanne, 1809, Journal D’un Voyage dans la Turquie-D ‘Asie et la Perse fait en 1807-1808, Paris, 1809.
-Hoefer, M. Fred, 1878, Chaldee, Assyrie, Medie, Babylonie, Mesopotamie, Phenicie, Palmyrene, Paris.
– Coste, P. X. Coste, 1878, Mémoires d’un Artiste, Notes et Souvenirs de Voyages (1817-1877), Marseille.
-Oppert, Jules, 1863, Expédition Scientifique En Mésopotamie Exécutée par Ordre du Gouvernement de 1851-1854, Tome: I, Paris.
-Rousseau, Description du Pachalik de Bagdad, Paris, withoute date.
سێيهم/ كتێب:
أ-به زمانى كوردى:
-قادر، مههدى محهمهد، 2008، ههولێر له نێوان ساڵانى1914-1930، دهزگاى بهدرخان، ههولێر.
-عهبدوڵڵا، د.نهجاتى، بيبلۆگرافياى كوردناسى/كورد و كوردستان له سهرچاوه ئينگليزييهكاندا، چاپى يهكهم، چاپخانهى حاجى هاشم، ههولێر.
– عهبدوڵڵا، د.نهجاتى، 2009، بيبلۆگرافياى كوردناسى كورد و كوردستان له سهرچاوه فڕهنسييهكاندا ، چاپى يهكهم ، چاپخانهى حاجى هاشم ، ههولێر.
ب-به زمانى عارهبى:
-براور، اريك، 2009، يهود كردستان، ترجمة:شاخوان كركوكي و عبدالرزاق بوتان ،دار آراس ، اربيل.
-حسين، محسن محمد، 2014، اربيل في العهد الأتابگي، اربيل.
-مجموعة من اساتذة الجامعة، 2012، أربيل/ دراسة تأريخية، الطبعة الاولى، مطبعة آراس، اربيل.
ج-بهزمانى ئينگليزى:
–Cyprus and Asiatic Turkey A Handy General Description of our Eastern Protectorate from the English Cyclopedia, 1878, London.
-Dikson, E. D., 1894, The Outbreak of Cholera in Mesopotamia and Syria in 1889, 1890 and 1891, In: Transections of the Epidemiological Society of London, vol.xiii, Press, London.
– Wilson, Charles, 1895, Handbook for Travellers in Asia Minor, Transcaucasia, Persia, John Murray, London.
د_بهزمانى فڕهنسى:
-Cuinet, Vital, 1891, La Turquie D, Asie; Géographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnée de Chaque Province de L’ Asie Mineure, Tome Deuxième Ernest Leroux, Paris.
ه-بهزمانى ئهڵمانى :
-Petermann, A., Mittheilungen uus Justus Pertees’ & EO & Repiischer Anstalt ober Wichita N’eue Erforschungen aus dem Gesmmtgebiete der Géographie, Berlin.
-Ritter, Carl, 1840, Die Erdkunde im Verhaltniss zur Natur, Berlin.
و-به زمانى ئيتاڵى:
-P. M. Giuseppe Campanile, 1818, Storia Della Regone Del Kurdistan e Delle Sette Di Religione Ivi Esistenti, Napoli.
چوارهم/توێژينهوه:
أ–بهزمانى كوردى:
-ههروتى، د.سهعدى عوسمان ، 2018، لاپهڕه پڕشنگدارهكانى مێژووى ههولێر لهسهردهمى عوسمانيدا، مجلة قهڵاى زانست العلمية، المجلد(3)، العدد(4)، خريف.
ب–بهزمانى عارهبى:
-قادر، د.جبار ، 2018، اربيل في السالنامات العثمانية، مجلة الأكاديمية الكردية، عدد(26)، اربيل.
ج-به زمانى ئينگليزى:
_ Perkins, Justin, 1850, Journal of a tour from Oroomiah to Mosul, through Kurdish Mountains, and a visit to the Ruins of Nineveh, In: Journal of the American Oriental Society, Second Volume, May 24, New York.
– Jewish Intelligence, and monthly account of the proceedings of the London Society for Promoting Christianity amongst the Jews, vol:XIV,1848, London.
–Missionary Herald, vol:xlvii, Boston,1851.
– Shiel J., 1838, Notes on a Journey from Tabriz, through Kurdistan, via Van, Bitlis, Seert, and Erbil, to Suleymanyeh in July and August, 1836, In:The Journal of the Royal Geographical Society of London”Magazine”, vol: Eight, Clowes and sons, London.
د- بهزمانى فڕهنسى:
– Cle’ment, A., 1866, ”Excursion dans le Kurdistan Ottoman méridional; de Kerkouk a’ Rawanduz en 1856”, In: Mémoire de la Société de Géographie de Genève, Genève.